ЛIТАРАТУРНЫЯ ТВОРЫ З КАЗАЧНЫМI МАТЫВАМI
БАЙ
Бегаў бай па сьцяне
У чырвоным каптане,
Байку баiў. Ой, люлi!
Жылi пчолкi у вульлi...
Баiць цi не?
- Баiць!
Бегаў бай па сьцяне...
Шла вясна па вясьне,
Жылi пчолкi з году ў год,
Баiць цi не?
- Баiць!
Бегаў бай па сьцяне...
Нiхто пчолак не кране;
Самi мёд зьбiраюць той,
Самi ласваюць зiмой...
Баiць цi не?
- Баiць!
Бегаў бай па сьцяне...
У тэй самай старане
Пустапасам труцень жыў,
Неяк з пчолкамi здружыў..
Баiць цi не?
- Баiць!
Бегаў бай па сьцяне...
Труцень кажа: "Дайце мне
Глянуць, пчолкi, у вульлёк,
Паспытацi ваш мядок!.."
Баiць цi не?
- Баiць!
Бегаў бай па сьцяне...
Цi так добра, цi так не,
Пчолкi добрымi былi,
Трутня ў госьцi прынялi...
Баiць цi не?
- Баiць!
Бегаў бай па сьцяне...
Труцень пальцам ня кiўне;
Пчолкi мёд нясуць да сот,
Труцень есьць ды есьць той мёд.
Баiць цi не?
- Не!
Янка Купала
МУШКА-ЗЕЛЯНУШКА
Й КАМАРЫК-НАСАТЫ ТВАРЫК
Блiзка рэчкi Самацечкi камары таўкуцца,
I "таўкачыкi" сьпяваюць, i у скокi тнуцца;
"Гэй, гоп, таўкачыкi,
Гэй, гоп, асiнавы,
Ды работы Максiмавы..."
А Максiм ляжыць на траўцы, сонна пазiрае,
Камарок за камарочкам да яго шыбае,
I пясьняр з усiх найлепшы ўжо зьвiнiць ля вуха,
Як камарыка няўмысьне загубiла муха.
I
Захiсталася сасонка баравая,
Затужыла дзяўчынанька маладая,
Жартаўлiвая пяюшка-сакатушка,
А на iмя - дык мушка-зелянушка:
- "Ой, чаму-ж ды ня судзiлася мне долi,
Што мяне i ня сваталi нiколi.
А пасагу прабагатага я маю:
Куст шыпшыны ад краю i да краю,
Шчэлка ў яблынi - ад ветру каб хавацца,
Лiст альховы - на ночку накрывацца,
Ды да краю поўны мёдам кацялiшча
З жалудовай вялiзнай шалупiшчы,
Калi гэты мёд у мiсачку кладзецца,
Ажно сьлiна ў роце набярэцца".
Як пачуў тыя жаласьцi камарык,
Паскрабаў i насочак ён i тварык:
- "А чаму-ж бы мне ды зь ёй не пажанiцца?
Пэўна, пойдзе, каб болей ня журыцца.
Хоць насаценькi я, шэры, хударлявы,
Дык у скоках за тое-ж я рухавы..."
I хапiўся камарочак прыбiрацца,
Каб ля мушкi-пяюшкi увiхацца.
II
Прыляцела мушка да хаты,
Аж у яе камарык насаты.
Сватоўе-хрушчы усьсядаюць,
З бацькам-маткай штось размаўляюць:
"Мы - стралцы, шукаем кунiцу,
Ня кунiцу, але дзявiцу".
Гаманiлi болей гадзiны
Ды гавораць так да дзяўчыны:
- "Цi да смаку наш госьць багаты?"
- "Папытайце ў мамы i таты".
Тут гарэлкай усё змацавалi,
А пасьля i заручын даждалi.
Браў камар ад мушкi-дзяўчыны
Дарагi ручнiк з павучыны,
Што яна на траўцы сьцялiла
I на ясным сонцы бялiла.
У нядзелю будзе вясельле,
Захадзiў камар, як з пахмельля,
I пяе i скача пацiху,
Ды як сыпне ураз "шырсьцянiху":
- "Шырсьцянiха, шырсьцянiха мая,
Пакахала камара-гультая,
А камар не зважае на яе,
Толькi лётае ды песьнi пяе".
III
Загудзела, расшумелася дуброва:
Аб вясельлi у дуброве прайшло слова,
Як вянок на муху свацейкi надзелi,
Ўсе навокала аж вочы праглядзелi.
А калi бацьком журылася дзяўчына,
Аж заплакала жаноцкая радзiма:
- "Ускланяюся татачку i матачцы,
Калi ўжо апрыкрала iм у хатачцы.
I чаму-ж вы мяне гадавалi,
Ды ў чужую сямейку аддалi?"
У каравайнiцы сьлiмачак запрасiлi,
I яны дзяжу напродзiў замясiлi.
Авадзень быў камаровым старшым дружкам,
Рассыпаўся дробным макам перад мушкай.
Матылькi - баяры, пчолачкi - баяркi,
Спрытны, шпаркi, асаблiва як да чаркi.
А найстаршая баярачка - чмялiха
Так сьпявала, аж баяр пабрала лiха:
- "Ой, багаты баяры, багаты,
Ды забылiся ўзяць грашаняты.
Хоць няшмат грашанят яны маюць,
Дык затое свой гонар трымаюць:
Хто капейку дае - грыўняй лiча яе,
А хто грыўню паклаў - што рубля дараваў".
А як сыпнулi-урэзалi музыкi,
Дык узьняўся разам гоман там вялiкi.
Чмель пузаты на басолi гучна грае,
А на йскрыпцы ёмка пчолка падцiнае.
I знайшлося мушанётка дробна-мала,
Што званiла ткi някепска у цымбалы.
Лоўка конiкi у скоках выцiналi,
У гару стрыбалi, звонка падпявалi:
- Камары скакаць
Выракаюцца:
Ногi доўгiя
Паламаюцца.
Гэтак скачуць - хто патроху, хто памногу.
Нейкi конiк адтаптаў чмялiсе ногу.
Госьцi спорна п'юць-ядуць ды размаўляюць,
А музыкi граюць, дыхту заўдаваюць.
Умела муха на вясельле запрашацi,
Дык над тое лепш умела частавацi.
Усяго стаяла досыць для гасьцiны:
Навет мёд быў i чмялiны i пчалiны
Хрушч вялiзны так гарэлкi насмактаўся,
Што звалiўся ды ў куточку адсыпаўся.
Восы ў шатах чорных з жоўтымi стрычкамi,
Проста елi мушку злоснымi вачамi.
А яна ля мужа сьцiпленька сядзела
I зялёненькай спаднiчкай зiгацела.
Мурашоўна нiзка зьвесiла галоўку,
Бо занадта зацягнулася ў шнуроўку.
Ды як скрыкнула, як ахнула раптоўна:
У кроплi дожджыка танула мурашоўна.
Усё сьцямнела, кроплi шпарка заскакалi,
У дупло, дзе жыла мушка, пападалi.
Пахавалiся ўсе госьцi у куточкi:
Так спынiлася вясельле сярод ночкi,
А назаўтра усе, як толькi ўсталi зраньня,
Дык пайшлi да камара на баляваньне.
I былi яшчэ нарэшце перазовы,
Каб ня стала аб радзiме кепскай мовы.
IV
Абляцелi красачкi
Не ў пару,
Невясёла шэраму
Камару.
Як пачаў ён параю
З мушкай жыць,
Давялося беднаму
Патужыць.
Ня умее мушачка
Працаваць,
Толькi ўмее з хлопцамi
Жартаваць;
Анi выткаць кросенкi,
Анi шыць,
Анi стравы хораша
Наварыць.
Паштурхаў камарычак
Галаву:
Як я з гэткай жонкаю
Пражыву?
Дзе я вочы, брацiкi,
Меў свае,
Як сабе за жонкаю
Браў яе?
Паляцеў ён плакацца
У лясок.
Сеў на дуб зялёненькi,
Пад лiсток.
Пахiнуў галовачку,
Уздыхнуў
Песьню сумна, жудасна
Зацягнуў.
- Выйду ў поле ды разважу тое гора,
Гэй, гаротнае, маркотнае!
Ты шырока, маё полейка,
Ад кусточка да кусточка разьлягаешся,
Ты глыбока, сэрца, краешся.
Дзе цяпер я сьмерць сваю спаткаю:
Цi у моры, цi у рэчцы, цi ў ставочку,
Што капытам пры дарозе быў прабiты
I да краю буйным дожджыкам налiты?"
V
- Ды i што-ж там за шум учынiўся?
- А камарык там з дубу звалiўся.
Грымнуў ён на зямлю з высакосьцi
I пабiў - паламаў сабе косьцi.
Цесьлi дошкi з дубоў пiлавалi,
Габлявалi, труну змайстравалi.
Ўсю чырвонай кiтайкай аббiлi,
Стужкай чорнай з краёў адтачылi.
Гэй, кладуць камара ў дамавiну,
Заклiкаюць сяброў i радзiму.
Камары над труной затрубiлi,
Сьветлячкi лепш за зорак сьвяцiлi.
- "Вы пацiху, музыкi, зайграйце,
Майго сэрца у край не ўражайце!"
Горка мушка-ўдава галасiла,
Борздай сьмерцi у Бога прасiла:
- "Мой мужочак, мой камарочак,
Ты падай мне з труны галасочак.
Ах, нiхто над табой не заплача,
Толькi хмарачка дробнымi дажджамi,
Толькi мушачка горкiмi сьлязамi".
Палажылi дамоўку на мары,
Панясьлi праз лугi ды папары.
Ля дарогi магiлу капалi
I у ёй камара пахавалi,
У сырую зямельку злажылi,
Зьверху насып вялiкi зрабiлi.
Людзi добрыя шляхамi мiнаюць,
Шапкi нiзка здымаюць, пытаюць:
- "Ня iначай, вяльможны вандроўнiк,
Генэрал, цi маёр, цi палкоўнiк?"
- "Не, ляжыць тут камар - камарочак,
У каторага з локаць насочак".
Максiм Багдановiч
КАМАР ХВАЛЬКО
Пад прысадзiстым дубком
Збудаваў камарык дом,
Плотам дом абгарадзiў,
Бесклапотна, цiха жыў.
Ды аднойчы камара
Бура вынесла з двара,
I звалiўся камарок
У бярозавы лясок.
Выжыў, буру перанёс,
I задраў угору нос:
- Што мне бура, што вiхор,
Я ўзьнiмаўся вышай гор,
Я ўзьнiмаўся вышай хмар,
Стаў асiлкам я, камар...
- Вецер, вецер, замаўчы!
Што ёсьць сiл камар крычыць.
Вецер змоўк, зацiх гушчар.
Зноў сваё пачаў камар:
- Захацеў я - вецер сьцiх,
Я мацнейшы стаў за ўсiх...
Муху крык такi ўстрывожыў,
Муха веры даць ня можа:
- Ды няўжо ты, камарок,
Моцны стаў такi, браток?
- Я ня то магу зрабiць
Зьвера я магу звалiць!..
Цiха ў лес iшоў мядзьведзь,
Перавальваўся ледзь-ледзь.
Частаваўся ён мядком,
I на пыску - воску ком.
Патаптаўся - i ў бярлог
Адпачыць мядзьведзь прылёг.
Задаволен камарок,
Сеў мядзьведзю ён на бок.
- Я мядзьведзя павалiў,
Я мядзьведзя пакарыў!
Муха кажа: - Хто-б паверыў,
Што камар мацней за зьвера...
- Я ня то магу зрабiць,
Дрэва я магу звалiць...
Зазьвiнела тут пiла,
I камар, нiбы страла,
На вяршыню дрэва сеў,
Звонка песеньку запеў:
- Як удару я крылом,
Будзе ў лесе буралом.
Дрэва падае, трашчыць...
Муха зьдзiўлена глядзiць:
- I няўжо ты, камарок,
Моцны стаў такi, браток?
- Я ня то магу зрабiць,
Сьвет магу я пакарыць!..
Ды ляцела павуцiна,
Нос кранула камарыны,
Абкруцiла яму ногi,
Стаў ён клiкаць дапамогi.
Добра, што пасьпела муха
Выцягнуць яго за вуха.
Паглядзела яму ў твар
I сказала: - Эх, камар!..
А.Д.
КОТ, САБАКА I МЫШ
Прайшло таму нямала год,
Калi сабака, мыш i кот
Жылi у згодзе, разам елi,
Скакалi, навет песьнi пелi,
Лiзалi косьцi пад сталом
I весялiлi цэлы дом.
Ды вось аднойчы гаспадар
Задумаў ехаць на базар.
Ён загадаў сабаку срога:
- Не адыходзься ад парога,
Сядзi, для пэўнасьцi, пры хаце,
Пiльнуй усё маё багацьце.
I можа мала, можа многа
Сядзеў сабака ля парога,
Ды захацеў ён паскакаць,
Крыху пагаўкаць, пабрахаць.
I кажа ён кату: - У дружбу
Ты саслужы адну мне службу
I за мяне пiльнуй у хаце
Гаспадаровае багацьце.
- Ну, што-ж, - яму прамовiў кот,
Каб большых ня было турбот!
З ахвотай пасяджу ля ганку,
А ты сабе бяжы пагаўкай.
I можа мала, можа многа
Той кот праседзеў ля парога.
Паклiкаў мыш i кажа: - У дружбу
Ты саслужы адну мне службу
I за мяне пiльнуй у хаце
Гаспадаровае багацьце.