Ён выняў хуценька аднекуль з папкі шэры канверт, цішком і хуценька, як быццам рабіў такое штодня, сунуў яго пад настольны каляндар. Борздзенька адскочыў ад стала на некалькі крокаў, каб і не быць побач.

— Што гэта азначае? — кіўнуў на каляндар Ганчарэнка, голас быў металічны, строгі, незадаволены.

— Цырульнік я, Леплер... Там чарга... Ад чыстага, маючы надзею... І ўсё па закону, як ветэрану...

Цырульнік гэтак жа нечакана знік, як і з'явіўся. Фядос нават нічога не зразумеў — мо сон які, але позірк не адрываў ад падстаўкі календара. Не губляючы часу, ён хуценька ўзяў канверт і ўкінуў яго ў ніжнюю шуфлядку.

Але ўзяў канверт не пальцамі, а праз паперку. Потым яе скамячыў і паклаў у кішэню, каб выкінуць на вуліцы, ён быў хлопец не дурны, ведаў, што такое хабар. Колькі ж ён, цікава, паклаў?

Карцела пералічыць, але нешта замінала. Хацелася даведацца, ці каштуе што яго рызыка.

Ён падумаў і схаваў канверт у патаемнае дно.

— Фядос Рыгоравіч, — у кабінет зайшла сакратарка, — праз дзесяць мінут пачынаецца бюро гаркома партыі...

Жыццё прайшло ў Пушкарчука — ворагу не пажадаеш.

Бацька, як казалі суседзі, быў багамазам. Іконы пісаў для людзей. Памёр нечакана, ціха, і пахавалі ціха — жыў чалавек, і не стала яго, як і не было.

Маці... Казалі, прыгожая была, вясёлая. Але ў галодныя гады было не да весялосці. Зачыняла яго аднаго дома і сыходзіла на некалькі дзён. А то і тыдняў. Ці то шукаць правіянт, ці па якой іншай патрэбе, а вярталася дадому праз тыдзень-два і здзіўлена паглядала на сына, што той жывы: столькі ж дзён галодным быць.

Карміліся тым, што прыносіла. Елі месяц, два і тры, а потым запасы канчаліся, і вось аднойчы яна зноў знікла на доўгі час. Прайшоў і трэці, і пяты тыдзень, а пра яе не было ніякага слыху.

Па вёсцы не хадзіў, кавалачка хлеба ні ў кога не прасіў. Невядома як і ліпеў. Ад галоднай смерці выратавалі суседзі. Дзядзька Гаўрыла прынёс да сябе ў хату — адкармілі, адагрэлі.

А як адчуў моц у нагах, адправіўся ў белы свет, забыўшыся і на маці, і на вёску...

За спіной у яго — за сем дзесяткаў, а не скажаш, што такія гады ў чалавека. Бегае штораніцы, ды не проста бегае, а па некалькі разоў збягае па металічнай лесвіцы, што пакладзена на гары — спуск да Прыпяці. А ў ёй шэсцьсот пятнаццаць прыступак.

Не даў Бог яму дзяцей. Горка жартаваў Пушкарчук, кажучы, што іх адабраў у яго Гітлер і Сталін. Танкіст Пушкарчук быў падбіты пад Мінскам і, паранены, папаў у палон.

Фашысты кінулі яго ў канцэнтрацыйны лагер Майданак. Елі траву і лісце. Над вязнямі фашысты праводзілі доследы, даючы штодзённыя пякучыя ўколы. Адначасова беручы кроў для вермахта.

Калі ж вярнуўся на радзіму, сталінскія паслугачы адправілі яго ў Сібір...

Падняўся ён рана. Клопатаў набегла шмат. Яны непакоілі яго ўсю ноч, і ён вырашаў іх усю ноч, як каменні варочаў.

Толькі пад раніцу ахапіў яго моцны сон.

Прачнуўся бадзёры і вясёлы.

Збегаў на сваю «лесвіцу здароўя». Вярнуўся праз паўгадзіны, апаласнуўся халоднай вадой. Сеў за стол.

— На цэлы дзень сёння? — папыталася Ганна, яго жонка.

— Да вечара. Клопатаў шмат.

— Тады і еш добра, — параіла яна, — сілы будуць.

Ён жаваў смажанае мяса, запіў гарачай гарбатай. А

клопаты не выходзілі з галавы. Зноў трэба ісці да старшыні гарвыканкома. Надумаліся будаваць новыя дамы на беразе Прыпяць А там старыя хаты стаяць, дарэвалюцыйныя. І адна з іх — купецкая, двухпавярховая, з разнымі аканіцамі і трыма балкончыкамі. То ж музейная хата! Якое дойлідства!

Будаўнічая служба выканкома дала ўказанне знесці ўсе хаты, а рэшту спаліць. Аж сэрца разбалелася, як дачуўся пра тое. Не верыў такой бязглуздасці. Не ўкладвалася ў галаве.

Папярэдне не званіў, не хацелася назаляць. Надзею меў на заканамерную выпадковасць, калі сустрэчу рыхтуе само жыццё. А калі што, дык і напралом можна ісці — не хату ж сабе вымольваць ідзеш, як тое было пятнаццаць гадоў назад.

— Толькі там ужо шашкай сваёй меней махай, — раіць яму жонка, гаворыць без злабы і насміхання, ведае, што ў яго характар прамы і адкрыты — лупануць можа і старшыні, і першаму гаркома партыі. — Спакойнасцю больш чаго даб'ешся.

— Трэба будзе, дык і памахаю, — міргануў Мікалай Мікітавіч, дакранаецца да рукі жонкі, глядзіць у вочы, не за сябе стараюся, не за сябе... Хаця, як ведаць, і за сябе таксама...

— Ну, ідзі ўжо, Аніка-воін, ваюй.

Старшыні Ганчарэнкі на месцы не было. У прыёмнай сказалі, што пайшоў у гарком партыі, што хутка павінен вярнуцца. Таццяна Паўлаўна ведала мастака добра, даўно пераступае парог прыёмнай.

Ён сеў на крэсла ля акна, задумаўся. Сакратарка занялася сваім клопатам — адказвала на тэлефонныя званкі, некага прасіла пазваніць, некаму напамінала пра адказы і пісьмы.

«Таксама работа, — думае пра жанчыну Пушкарчук, — і трэба мець нервы і здароўе кожны раз быць у адным і тым жа настроі, быць вясёлай і дзелавой, спачувальнай і памяркоўнай...»

У прыёмную зайшоў чалавек, накульгваючы на драўляны пратэз. Кавенькай паказаў на дзверы старшыні, спытаў:

— На месцы?

— Фядос Рыгоравіч вось-вось будзе, пачакайце, калі ласка. А вы запісваліся да яго на прыём? — пацікавілася жанчына.

— Я запісаўся да яго яшчэ на рэйхстагу, як з хлопцамі першыя ўварваліся, — чалавек гаварыў без нервовага пафасу, як бы між іншым, уздыхнуў, паразважаў, не ведаў, што рабіць далей.

Ён быў у пацёртым касцюме, паголены — мусіць, толькі што з цырульні. Ад яго патыхала адэкалонам. Інвалід крутануўся на драўлянай назе, задумаўся, пачухаў патыліцу.

— Тэкс, тэ-экс... — зрабіў ён крок да дзвярэй, няўцямна правёў позіркам па людзях, што сядзелі паўз сцяну, заўважыў Пушкарчука. — То і ты тут, Мікітавіч? Да яго? А я і не бачу, сляпы стаў.

Мікола Мікітавіч ветэрана ведаў добра. Не раз гаварылі, успаміналі вайну. Арэшка расказваў пра сябе, пра тое, як нагу страціў у баі... Акурат тады, як і распісваўся на тым рэйхстагу, як штурмам бралі тую вышыню. Нечакана разарваўся непадалёк ад іх нямецкі снарад... Як брытвай зрэзала нагу. А пяцёра хлопцаў, што ішлі ззаду, загінулі пазней, дзевятага мая, не ведаючы, што ў той дзень і была Перамога... За ўсю вайну Андрэя Арэшку не зачапіў ніводны асколачак, ніводная куля, нават і драпінкі не было на целе, а тут такая трагічная нечаканка...

— Жыццё як?

— Ды тэпаю, Андрэй. А ты ўсё з жыллём?

— І не кажы. Абрыдла, браце, усё. Не ўмею я стукацца ў гэтыя паліраваныя дзверы. На цябе паглядаюць, як на ворага народа.

— Абяцае што?

— А-аа... Носам, браце, круціць, а нічога пэўнага не кажа. Адзін у яго адказ — пачакайце, пачакайце... Я-то буду чакаць, кажу, ды толькі ты мне скажы колькі. Каб я не надакучваў табе, не адрываў ад работы. Дык і не так, і не гэтак. Як там Зялёнка пажывае?

— Ды нічога. Малюе.

— І чаго толькі прычапіліся да хлопца? А ўсё ад таго, што асмеліўся пакрытыкаваць партыйнае начальства. А яно ж не любіць, калі праўду гаворыш. Як тады раскрычаўся гаркомаўскі сакратар: «Я вас з работы папру! Я вам пакажу, як не паважаць партыю!..» А пры чым тут партыя, калі той першы сакратар сам не петрыць у той справе, дык і маўчаў бы. Не, прэцца, як жаба на корч... Ці не так, Мікола?

Пушкарчук хітае галавой:

— Так, так, Андрэй. Яны тады абодва пагарачыліся. А не трэба было падымаць той лямант: малюе — няхай малюе, гэта яго клопат, што і як маляваць. Справа іншая, ці можна тое выносіць на агульны суд? І то тут можна памыліцца — няхай глядзяць людзі і даюць самі ацэнку: добрае тое ці кепскае? А твой партрэт вельмі ўдаўся, Андрэй. Хвалілі яго вельмі. І мне ён падабаецца...

Арэшка прыжмурыўся, прыкрываючы калматым брывом правае вока, хмыкнуў:

— Удаўся, кажаш? Ты так расхваліў, што хочацца і мне зірнуць адным вокам. Цікава, што ж ён ува мне ўбачыў такое, што і мне невядома. Значыць, майстар. Гляну, не можа быць, каб не глянуў. Вось рашу свае жыццёвыя пытанні і... Раматус мяне, братка, заядае У тым падвале мне жыцця ўжо няма. Ды я ж і не прашу харомы і палацы, у мяне два пакойчыкі — дык дайце хоць адзін. Нам са старою хопіць.

«У кожнага свой клопат, свае хваробы і болькі, — падумаў Пушкарчук, гледзячы са шкадаваннем на Анд рэя. — Але ў яго не толькі жыццёвая неўладкаванасць.

У яго смыляць раны вайны. А яны самыя балючыя, бо сёння іх болю іншыя чамусьці не адчуваюць...»

Разы са два Мікалай Мікітавіч быў у яго. Неяк пасля мітынгу на плошчы, у Дзень Перамогі, зацягнуў да сябе Андрэй у госці. «На хвілінку, братка, доўга я цябе не затрымаю, — як бы прасіў прабачэння ў Пушкарчука, радасна клыпаў побач, зазіраў у вочы, і яму было няёмка, што франтавік так уважвае яго — як начальства якое. Але хіба Андрэй згінаўся ў ліслівым паклоне перад ім? — Вып'ем па шкаліку за перамогу. За нашых сяброў, што палеглі на франтах. За ўсіх ветэранаў, што засталіся жывыя і не могуць забыцца на праклятую вайну...»